Krimpende ruimte voor het Europese maatschappelijk middenveld?

Op 1 maart organiseerden De Federatie, Beweging.academie en de Verenigde Verenigingen de conferentie Shrinking space for civil society in Europe. De bijeenkomst stond in het teken van de krimpende ruimte die middenveldorganisaties steeds vaker ervaren om hun ding te doen. Wetgeving met Europese wortels dwingt hen immers – vaak onbedoeld – in een knellend keurslijf. Een van de sprekers die dag was Alexandra Najmowicz, secretaris-generaal van het European Civic Forum. Zij deelde haar inzichten over de uitdagingen en bedreigingen voor het Europese middenveld.

Het European Civic Forum is een transnationaal netwerk van meer dan 100 organisaties en NGO’s die zich inzetten rond thema’s zoals burgerschapseducatie, mensenrechtenbescherming en het versterken van democratie. Het netwerk moedigt gesprekken aan met EU-instellingen om te komen tot een veerkrachtige en verenigde civiele samenleving die externe bedreigingen kan weerstaan en zo bijdraagt aan een levendig democratisch landschap in Europa.

Het Forum volgt de ‘krimpende ruimte’ voor het maatschappelijke middenveld al sinds 2017 op de voet op. Dat jaar lanceerde het Forum de Civic Space Watch, een tool die de acties monitort van overheden of niet-statelijke actoren die de civiele ruimte belemmeren. Een ruimte die beschermd wordt door Europese en internationale wetgeving, wat betekent dat de burgers er recht op hebben.

Het European Civic Forum identificeert meerdere pijlers voor de bescherming van de civiele ruimte zoals de erkenning dat binnen specifieke contexten zelforganisaties kunnen opereren, het waarborgen van het respect voor civiele vrijheden, het monitoren van de dialoog tussen civiele samenleving en instellingen en het evalueren van de veerkracht van die samenleving tegen externe bedreigingen.

Europa kampt met de uitdaging om de civiele ruimte te beschermen, vooral in landen zoals Polen, Hongarije, en Griekenland waar de beperkingen het grootst zijn. Activisten en journalisten staan onder druk door aanvallen, demonstranten worden vaker vastgezet, en censuur neemt toe. Daarnaast krijgen groepen die al gediscrimineerd worden – zoals etnische minderheden, LGBTQI+ gemeenschappen, en milieuactivisten – te maken met meer discriminatie en strengere wetten.

Een van de hoofdredenen voor de krimpende ruimte is de opkomst van het illiberalisme, dat niet meer beperkt blijft tot specifieke landen. Illiberalisme gaat gepaard met ondemocratische praktijken, een versterkte uitvoerende macht en een machtsdeling waarbij het spreekrecht van ‘alternatieve’ machten zoals het middenveld, wordt aangevallen. Wat ooit begon met strenge wetten tegen NGO’s in Hongarije, verspreidt zich nu snel over andere Europese landen. Wetten die de vrijheid beperken, zoals de anti-separatismewet in Frankrijk, onderstrepen de moeilijkheden voor de civiele samenleving.

Tegelijkertijd kampt de civiele samenleving intern met versnippering, mede door een tekort aan financiering wat pleitbezorging en samenwerking bemoeilijkt. Najmowicz benadrukt de noodzaak van coalitievorming om de kloof tussen de civiele samenleving en burgers te overbruggen. Dit is vooral cruciaal in Oost-Europese landen, waar de civiele samenleving oorspronkelijk top-down werd georganiseerd en dus en minder steun vanuit de gemeenschap heeft.

Met European Civic Forum hebben Europese middenveldorganisaties een pleitbezorger gekregen. Het Forum werkt aan een Europese strategie en raamwerk voor de dialoog tussen Europese instellingen en de civiele samenleving. Ondanks de vele uitdagingen biedt dit hoop op een toekomst waarin de civiele samenleving, door toenemende bewustwording en gezamenlijke inspanningen, de ruimte voor maatschappelijke betrokkenheid kan behouden en zelfs versterken.