Hoe burgerinitiatieven aan politiek doen

2024 is een jaar waarin memoranda, leerdebatten, politieke krachtmetingen, partijprogramma’s en regeerakkoorden veel publieke belangstelling genieten. Een jaar waarin het dus extra belangrijk werd om te tonen dat het civiele sociaal-culturele werk een belangrijke plaats heeft in een vitale democratie. Burgerinitiatieven en het sociaal-culturele volwassenenwerk spelen – samen met overheden, het middenveld, burgers en marktspelers – een belangrijke rol in het aanpakken van complexe maatschappelijke uitdagingen.

Het voorbije jaar zochten we naar praktijken en inzichten over hoe mensen en organisaties ook buiten het stemhokje bepalen hoe ze willen wonen, werken en met elkaar willen samenleven. Sommigen zijn verbonden aan organisaties binnen het erkende sociaal-cultureel volwassenenwerk, anderen zijn lokaal verankerd en aangejaagd door voornamelijk vrijwillige inzet.

Maar hoe doen burgerinitiatieven aan politiek? Wat verstaan we onder ‘burgerinitiatieven’ en ‘aan politiek doen’? Welke burgerinitiatieven hebben we de voorbije periode ontmoet en wat observeren we bij hen? Wat vertelt dit alles over de waarde en betekenis van burgerinitiatieven?

Burgerinitiatieven in alle maten en gewichten

Ondanks hun diversiteit delen de burgerinitiatieven in dit artikel enkele gemeenschappelijke kenmerken [1]:

initiatieven komen tot stand binnen de leefwereld van burgers;
burgers starten hierbij het initiatief (al dan niet samen met andere actoren);
de initiatieven steunen op de persoonlijke bewogenheid en betrokkenheid van trekkers;
burgers sturen het initiatief – zij bepalen wat ze doen, op welke manier ze dit doen, voor wie ze dit doen … ;
die initiatieven overstijgen het private belang.

Als steunpunt voor sociaal-cultureel werk hanteren we een normatief kader bij de beoordeling van initiatieven … namelijk initiatieven die bijdragen aan een duurzame, solidaire, inclusieve en rechtvaardige samenleving. Mensenrechten vormen daarbij het morele kompas.

Aan politiek doen en politisering

Als we spreken over ‘aan politiek doen’, dan berust dat op het onderscheid tussen ‘dè politiek’ en ‘hèt politieke‘.

‘De politiek’ slaat op het democratisch besturingssysteem, in onze westerse samenleving een representatieve democratie (denk aan het systeem van politieke partijen, parlement, regering, verkiezingen), al dan niet aangevuld met beleidsinstrumenten die meer participatief zijn. De politiek moet het land ‘goed besturen’.
‘Het politieke’ overstijgt de concrete politiek en de gekende instellingen. Het politieke gaat over het publieke debat over de vormgeving in de samenleving. In die zin kan iedereen aan politiek doen.

Ria, initiatiefneemster van Buurland, benoemt het als ‘politiek’ met de kleine ‘p’. Eleonor Jupp heeft het over ‘the politics of everyday life’ [2]. Zij onderzocht in het Verenigd Koninkrijk hoe besparingen vanuit de overheid en de COVID-crisis een voedingsbodem waren voor mensen om initiatief te nemen om het gat dat de overheid liet in te vullen. Vaak zijn die acties en initiatieven van verzet weinig zichtbaar of worden ze minder als daden van verzet gezien.

Aan politiek doen leunt dan ook nauw aan bij het concept politisering, waarbij de mate waarin mensen het publieke debat opzoeken over een kwestie cruciaal is [3]. Politiserende praktijken zijn praktijken die bijdragen aan het publieke meningsverschil over hoe we onze samenleving vorm geven. Dat meningsverschil hangt samen met onderliggende machtsverhoudingen. In politiserende praktijken worden kwesties en mensen (opnieuw) zichtbaar of hoorbaar en wordt de bestaande orde bevraagd en verstoord.

Wanneer je burgerinitiatieven door die lens bekijkt en vooral luistert naar wat de initiatiefnemers te vertellen hebben, wordt duidelijk dat ze meer zijn dan het vaak geschetste beeld van ‘braaf, leuk, informeel en kleinschalig’. [4]

Een waaier van burgerinitiatieven

Het civiel sociaal-culturele werk kan je voorstellen als een 15-stromenland.

De stromen vertegenwoordigen de maatschappelijke oriëntaties, de inhoudelijke veranderingen die organisaties in de samenleving nastreven.

Initiatieven bewegen zich vaak op één of meer van die stromen. Ze werken allemaal toe naar een duurzame, rechtvaardige samenleving. Na analyse van de beleidsplannen van ruim 130 erkende organisaties van het sociaal-culturele volwassenenwerk [5] kwamen 10 blauwe stromen naar voren. De 5 groengele stromen zien we vaker terug bij burgerinitiatieven. [6]

Hierna volgt een (niet exhaustief) overzicht van de burgerinitiatieven die we in ons onderzoek voor de campagne Allemaal Politiek en bij uitbreiding het inspiratiemoment ‘Hoe burgerinitiatieven aan politiek doen’ mochten ontmoeten.

Op de stroom ‘duurzaam samenleven’ hebben we verschillende initiatieven ontmoet.

De Klimaatdichters zijn een collectief van woordkunstenaars die de kracht van de pen inzetten in de strijd tegen de klimaatopwarming.
In 2024 vond de eerste editie van Buurland plaats, een leerfestival dat voortkwam uit een droom om mensen op andere manier samen te brengen om ze van elkaar te laten leren en elkaar te laten inspireren.
We stapten mee in de kajak met Pieter van Canal it Up, ondertussen City to Ocean geworden, die streven naar propere en plastic-vrije waterlopen waar de natuur ook een plaats heeft.
We volgden de inspanningen van Doe Deurne Dicht om de milieuvergunning voor de regionale luchthaven tegen te houden.

Op de stroom ‘bouwen aan leefbare buurten’ kwamen we ook een aantal initiatieven tegen.

In Tienen versterkt OpgewekTienen als open en onafhankelijke burgerbeweging al 10 jaar lang de samenhorigheid en stimuleert ze burgers om initiatief te nemen.
De vzw Herbronnen.ressources is het initiatief van drie Brusselse stedelingen met een achtergrond in stedenbouw en architectuur. Zij onderzoeken hoe in onbruik geraakte bronnen onderdeel kunnen zijn van een oplossing voor het hittebestendig maken van de grootstad.
De Koer is een bruisende creatie- en ontmoetingsplek in de Brugse Poort in Gent.
Het Molenbeeks burgerinitiatief Samen voor Morgen ontstond vanuit een aantal hangouders aan de schoolpoort. Zij voelden een grote nood aan huiswerkbegeleiding en activiteiten om het Nederlands te stimuleren. Maar vooral om zelf gehoord en gezien te worden in de samenleving.

In de bres voor zorg vermelden we graag Afromedica, opgericht door verpleegkundestudenten en artsen-in-opleiding van kleur die aandacht voor diversiteit in de opleiding van zorgverstrekkers op de agenda zetten.

Met betrekking tot ‘solidair samenleven’ ontfermen burgers in Herent zich om de woonproblematiek voor nieuwkomers. Huren voor Buren onderhoudt een nauwe samenwerking met het lokaal opvanginitiatief, maar kan door haar onafhankelijkheid een andere rol spelen en tegen de schenen stampen van het beleid.

Untold Asian Stories laat mensen met Aziatische roots hun verhaal vertellen om zo de verscheidenheid en diversiteit binnen de Aziatische gemeenschap in Vlaanderen in beeld te brengen. Daarmee willen ze het diversiteitsdebat verbreden.

Inspanningen om ‘inclusief samenleven’ mogelijk te maken, vinden we bij Burgerplicht, een Gentse sociaal-culturele vereniging, gestart door twee Turkse dokters. Zij willen mee de stad maken en daarbij verschillende migratiegemeenschappen betrekken. Nog in Gent brengt Jamila Channouf verschillende actoren samen rond cultuur met het initiatief de Gentse Lente.

Zowel Campus Atelier in Gent als Rooftoptiger in Antwerpen zetten kunst en poëtische installaties in om buurtbewoners en toevallige passanten te laten nadenken over de inrichting van de publieke ruimte. In Brussel spraken we met Bram van Urban Foxes, een collectief dat zich richt op place making. Zij betrekken vaak onderbelichte stemmen om de publieke ruimte in te richten als inclusieve plekken waar iedereen zich welkom voelt.

Vanuit al die ontmoetingen en verhalen van mensen en organisaties viel al snel op dat zij elk op hun eigen manier aan politiek doen en dat die manieren dus talrijk zijn. Een aantal zaken vallen op.

Niet alleen een probleem, ook een oplossing

Een eerste observatie gaat over hoe mensen hun eigen initiatief presenteren. Opvallend is dat het benoemen van ongelijkheden en pijnpunten – of dat nu gaat over de participatie van mensen met minder stem of eigen ervaringen van discriminatie of onrecht – vaak gepaard gaat met een duidelijke toekomstvisie over hoe het anders kan.

Het gaat niet alleen om het verstoren van de bestaande orde, maar ook om het uitdrukken van een droom en toekomstbeeld waarin andere maatschappelijke spelregels worden voorgesteld. Dus zowel de vaststelling dat er een kwestie is als het uitwerken van een alternatief vind je vaak terug.

Strategieën van politisering

Strategieën van politisering die we binnen het gevestigde sociaal werk tegenkomen [7], zien we evenzeer bij burgerinitiatieven (en vaak kiest men voor een combinatie verschillende strategieën):

Sommigen zetten in op bewustmaken en bewustwording: dat zagen we duidelijk in Oostende. We waren te gast bij kleinVerhaal in Oostende waar men met buurtbewoners van de wijk Hazegras een film creëerde op basis van de verhalen van de mensen die er wonen en worstelen met hun kleine en grote problemen. Zij speelden letterlijk en figuurlijk de hoofdrol in die praktijk.
Anderen eisen verandering: ofwel op eigen initiatief ofwel als reactie op plannen van derden. Soms gaat dat over één welbepaalde kwestie (zoals de werkgroep Battels Geraas die zich bezighoudt met geluidsoverlast in het Mechelse Battel), soms over heel uiteenlopende onderwerpen. Burgerplicht bijvoorbeeld buigt zich in thematische werkgroepen zowel over cultuur, onderwijs als werk in relatie tot mensen met een migratieachtergrond.
Tot slot zijn er ook heel wat burgerinitiatieven die gewoon ‘doen’ en zo laten zien dat het anders kan. Herbronnen.ressources tapte het water van een verscholen bron af en richtte een tijdelijk vijvertje in de betreffende woonwijk in. Het binnenbrengen van die waterpartij in de wijk bracht onmiddellijk verwondering en ontmoeting teweeg en deed mensen met andere ogen kijken naar hun leefomgeving en de rol van water in een stedelijke omgeving. De Nederlanders Willem-Jan De Gast en David Wijnperle spreken over ‘praktisch activisme’ [8]. Veel van dat soort actieve burgers opereren aan de randen van de regels en naast bestaande instituties en organisaties.

Naast die verschillende strategieën worden ook burgerinitiatieven geconfronteerd met het spanningsveld tussen conflict en consensus. En in heel wat praktijken wisselen momenten van conflict af met momenten van dialoog.

Wat nog opvalt en misschien wel interessant is voor verder onderzoek, is dat heel wat trekkers zich in eerste instantie richten op de brede samenleving, ook al hebben ze uiteindelijk als doel om het beleid te beïnvloeden. Een organisatie als City to Ocean is gestart met zelf afval op te vissen in het kanaal, daarna begonnen zij daarrond te sensibiliseren, gaandeweg ontwikkelden ze een heel expertisedossier om de problematiek ook bij beleidsmakers aan te kaarten.

De kracht van emotie en persoonlijke verhalen

Een laatste observatie gaat over de inzet van emotie en persoonlijke verhalen. Initiatiefnemers zetten emotie en persoonlijke verhalen in en trekken daarmee nieuwe registers open om aan politiek te doen.

Zo nodigt Untold Asian Stories mensen uit om hun persoonlijk verhaal te vertellen. Door die persoonlijke verhalen te verzamelen, wordt de privésfeer verbonden met het publieke debat. In hun werking gaat het dan over de eenzijdige voorstelling van mensen met Aziatische roots in bijvoorbeeld de media. Jupp benadrukt in dat verband het belang van online cultuur. [9] Het biedt kansen om gemarginaliseerde en verborgen stemmen en ervaringen naar buiten te brengen.

Kijk je nu naar elk initiatief afzonderlijk, dan zal de mate waarin trekkers zichzelf en hun initiatieven als politiek of politiserend duiden sterk verschillen. Belangrijker is om als beleidsmakers, ambtenaren of sociaal werkers te kijken naar wat die initiatieven als geheel vertellen over de inrichting van de samenleving. Daar hebben een aantal mensen, niet toevallig veel Nederlandse onderzoekers, zich recent al over gebogen. In Nederland beweegt heel wat rond rond het potentieel van die zogenoemde ‘gemeenschapskracht’ [10].

Niet alleen kanarie in de koolmijn

Welke waarde en betekenis hebben burgerinitiatieven in een vitale democratie en in het debat over hoe we de samenleving vorm geven?

Tine De Moor, die al jaren doorgedreven onderzoek doet naar burgercollectieven – denk bijvoorbeeld aan een energie- of zorgcoöperatie waar het collectief beheren en produceren centraal staat – ziet in burgercollectieven een correctiemechanisme voor het falen van markt en overheid [11]. Burgers zien hun behoeften op het gebied van wonen, zorg of energie vaak niet beantwoord door de markt of overheid, en beginnen die diensten en goederen zelf te organiseren en te produceren binnen hun gemeenschap.

Huub Purmer, die onderzoek deed over de rol van leiderschap en zingeving in grassroots innovations, toont aan dat de vernieuwende burgerinitiatieven transformatieve ruimtes creëren: ze zetten laboratoria op voor experiment, voor nieuwe kennis en ideeën over duurzaam samen leven en samen werken [12]. Hij stelt vast dat initiatiefnemers cocreatief, narratief en inclusief aan de slag gaan om het ‘gat van verloren verantwoordelijkheden’ in te vullen. Verantwoordelijkheden die overheid of markt niet (meer) opnemen.

Dat gat van verloren verantwoordelijkheden gaat in Vlaanderen en Brussel ook op voor het middenveld. In tegenstelling tot Nederland heeft Vlaanderen en Brussel een sterk middenveld dat al jaren een belangrijke rol opneemt in de driehoek van staat, markt en gemeenschap. De professionalisering en institutionalisering van het middenveld zorgt op haar beurt opnieuw voor het vallen van gaten. Denk maar aan de toegankelijkheid van dienstverlening . Ook de relatie tussen nieuwe initiatieven en gevestigde spelers in het middenveld wordt op die manier bevraagd.

Omdat grip er toe doet

We keren nog even terug naar de individuele burger en zijn relatie tot zijn omgeving en de politiek.

In Nederland publiceerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid het Rapport GRIP – het maatschappelijk belang van persoonlijke controle [13]. In dat rapport wordt beargumenteerd dat minder grip een bron van maatschappelijk onbehagen is en een voedingsbodem kan zijn voor complottheorieën en vertekende overtuigingen.

Het is voor een samenleving essentieel dat mensen controle krijgen over hoe zij hun leven en leefomgeving inrichten. Daarom moeten overheden en publieke instellingen transparant, voorspelbaar en betrouwbaar zijn. Burgerinitiatieven waar mensen grip krijgen op wat zij belangrijk vinden – ook al schuurt het, zijn een belangrijke weg waarlangs overheden en andere actoren de persoonlijke controle van burgers kunnen helpen vergroten. De onderzoekers concluderen dat een sterke overheid gebaat is bij een krachtige burgersamenleving.

Het vat de boodschap van de campagne Allemaal Politiek mooi samen.

[1] Jans, M. en Vanderhulst, N., Burgerinitiatieven en de ondersteuning ervan. Een veldverkenning, Socius, Brussel, 2021

[2] Jupp, E., Care, Crisis and Activism. The Politics of Everyday Life, Bristol University Press, Bristol, 2023

[3] Boone, K. e.a. (red.), Publiek gaan! Politiserend handelen in het sociaal werk, Garant, Antwerpen – Apeldoorn, 2022

[4] De Waal, S., De welkome opkomst van burgerorganisaties, in: Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, nummer 2, zomer 2023, p. 26-29

[5] Jans, M. en Van Gucht, J., Stromen in de civiele samenleving. Een analyse van de goedgekeurde subsidieaanvragen sociaal-cultureel volwassenenwerk 2021-2025, Socius, Brussel, 2022

[6] Jans, M., Het civiel sociaal-cultureel werkveld. Een landschapstekening, Socius, Brussel, 2024

[7] Van Bouchaute, B. en Vanderhulst, N., Publiek gaan. Handelingskader voor politisering in het sociaal werk, in: Boone, K. e.a. (red.), Publiek Gaan! Politiserend handelen in het sociaal werk, Garant, Antwerpen – Apeldoorn, 2022, p. 94-124

[8] Gast, W.-J. de en Wijnperle, D. (september 2022). Vrijwillige inzet als daad van verzet. Geraadpleegd op 20 juni 2024 ophttps://nomadetrainingenadvies.nl/artikelen/2022/10/vrijwillige-inzet-als-daad-van-verzet/

[9] Jupp, E., Care, Crisis and Activism. The Politics of Everyday Life, Bristol University Press, Bristol, 2023

[10] Zie onder andere Ziegler, F. en Gautier, T., Een wereld van gemeenschappen, Lemniscaat, Rotterdam, 2023

[11] De Moor, T., Hoe waarde weerbaar wordt. Bouwen aan de gemeenschapseconomie in Rotterdam. Rotterdamlezing – Essay, Erasmus Universiteit, Rotterdam, 2024. Te downloaden: https://www.collectievekracht.eu/collectievenlab/nieuws/2725217.aspx?t=Hoe-waarde-weerbaar-wordt-bouwen-aan-de-gemeenschapseconomie-in-Rotterdam

[12] Purmer, H., Hoe sociaal werkers kunnen bijdragen aan vernieuwende burgerinitiatieven. Sociale Vraagstukken. Juli 2024 (https://www.socialevraagstukken.nl/hoe-sociaal-werkers-kunnen-bijdragen-aan-vernieuwende-burgerinitiatieven/ geraadpleegd op 20 augustus 2024)

[13] GRIP. Het maatschappelijk belang van persoonlijke controle, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Den Haag, 2023