DIALOOG: ‘De strijd is gemeenschappelijk, de uitdagingen ook.’

‘Ik heb me vanavond opnieuw mens gevoeld’, vertelt een gedetineerde na een DIALOOGgroep in de gevangenis van Merksplas. Een van de vele DIALOOGgroepen van het project DIALOOG waar gedetineerden en vrije burgers met elkaar in dialoog gingen over hoe we als samenleving kunnen omgaan met misdaad, straf en herstel. Maak kennis met het project DIALOOG.

Op 23 november 2023 kreeg het project DIALOOG met een straffe Herstelconferentie (in Leuven) en de uitgave van een heus Magazine een mooie en warme bekroning van drie jaar hard werken rond de best wel moeilijke kwesties ‘misdaad, straf en herstel’.

De kiem van DIALOOG

De kiem van het project DIALOOG startte in het voorjaar van 2020. Na een geslaagde ontmoetingsdag in Brussel bundelden de praktijkwerkers van tien Avansa’s, De Rode Antraciet en De Huizen vzw hun krachten om een project te maken rond de maatschappelijke kwesties ‘misdaad, straf en herstel’.

Later sloten ook Moderator vzw en vele regionale actoren zich mee aan bij het project DIALOOG. Eind 2020 kreeg dat groen licht – en middelen – van de Vlaamse overheid als sociaal-cultureel project met laboratoriumrol voor de periode 2021-2023.

De samenwerking met Moderator vzw was/is trouwens een natuurlijke, fijne, warme en logische samenwerking. Met hun straf bemiddelingswerk onderlijnen zij dagelijks de moeilijke, maar o zo waardevolle zoektocht naar herstel van wat soms onherstelbaar lijkt/blijkt. Wat perfect aansluit bij de zoektocht die het project DIALOOG voert, namelijk: hoe kan een samenleving evolueren naar een samenleving gericht op herstel?

Hoe gaat de samenleving om met kwesties zoals ‘misdaad, straf en herstel’?
Hoe dagen we burgers uit om daarover te reflecteren, te verdiepen en tot een genuanceerde dialoog te komen?
Hoe kijken we naar daders en slachtoffers?
Hoe slagen we er in hemelsnaam in om brugjes te bouwen tussen ‘binnen’ en ‘buiten’, en de veelal gesloten wereldjes in de hoofden van mensen een stukje te openen?
Hoe evolueren we naar een samenleving gericht op herstel?

Heel wat vragen en uitdagingen waarmee het project DIALOOG gedurende 2021-2023 aan de slag ging.

Over daders, slachtoffers en samenleving

Een misdrijf verandert alles. Niet alleen slachtoffers en daders, maar ook familieleden, buren, vrienden en collega’s dragen zware gevolgen. Het betekent vaak levenslang, voor zoveel mensen. Er moet toch meer zijn dan ‘oog om oog, tand om tand’? Wat niet hetzelfde is als goedpraten wat is misgelopen.

Criminaliteit is van alle tijden, de actuele maatschappelijke roep naar strengere straffen is luid. Een eenzijdige bestraffing van de dader helpt echter het slachtoffer doorgaans niet verder in het verwerkingsproces, het biedt onvoldoende kansen tot reintegratie van de dader en het maakt de samenleving per definitie niet veiliger. Bovendien komt 99% van de gedetineerden ooit weer vrij, vaak zonder werk, zonder netwerk, zonder begrip of empathie van de buitenwereld.

Het is belangrijk om – vanaf dag één in de gevangenis – een context te creëren waar gedetineerden kunnen werken aan hun re-integratie, en in te zetten op zelfontplooiing, herstel en participatie. Zo creëert De Rode Antraciet binnen de domeinen sport en cultuur mogelijkheden om gedetineerden ook tussen gevangenismuren zich (weer) mens te laten voelen en om perspectief te geven in het leven.

Het pleidooi van De Huizen vzw voor kleinschalige detentiehuizen en vrijheidsstraf gericht op herstel past daar volledig in. ‘Door hun kleinschaligheid, hun persoonlijke aanpak, hun humaan en positief klimaat, hun nabijheid (mogelijkheid tot ondersteuning door de eigen context), maar ook door hun mogelijkheid tot maatwerk is er ruimte om ook herstel tussen dader, slachtoffer en samenleving mogelijk te maken.’, vertelt Marlies Gailliaert van De Huizen vzw.

We kunnen een parallel trekken met hoe ruw we als samenleving soms omgaan met slachtoffers. Ondanks de groeiende maatschappelijke aandacht en zorg voor hen. Het blijft cruciaal om bewustmaking te blijven creëren rond de impact van slachtofferschap. Na de feiten gaat veel aandacht naar die feiten, de dader, de rechtszaak, de straf … met een media die soms details breed uitsmeren. Om dan niet te spreken over opmerkingen die slachtoffers soms krijgen vanuit hun omgeving die hen het gevoel geven dat de situatie waarin ze terecht zijn gekomen hun eigen schuld was. Bovendien is het – net als bij daders trouwens – een label dat moeilijk weer weg te halen is: je bent slachtoffer.

Het belangrijke werk van bemiddeling door Moderator vzw plaatst slachtoffers weer centraal in het proces. Het geeft hen de kans om gehoord te worden en de tools om een antwoord te vinden op wat hen overkomen is. En dat draagt bij tot hun herstel en welzijn.

En wat met die samenleving? Een misdrijf kan immers niet herleid worden tot enkel een interpersoonlijk conflict tussen slachtoffer en dader. Het veroorzaakt ook schade in de ruime gemeenschap, de samenleving, door normen, waarden, regels … die worden geschonden. Een vertrouwensbreuk, waarmee organisaties zoals Avansa via hun sociaal-culturele praktijken aan de slag gaan.

Via dialoog werken aan draagvlak voor een samenleving gericht op herstel

Met het project DIALOOG hadden we de ambitie om een draagvlak te zoeken en te vinden voor een model waarin ‘herstel’ na feiten of ‘herstel’ in de samenleving veel centraler komt te staan dan louter straffen alleen. In een ideale wereld is een visie op herstel onderdeel van het leven van iedereen. Mensen staan in relatie met elkaar, en verlenen betekenis aan die relaties. Herstel is in die zin het herstellen van schade aan relaties, zowel die uit het verleden als de huidige relaties en toekomstige relaties.

Maar hoe creëer je een draagvlak voor een samenleving gericht op herstel? Gemakkelijker gezegd dan gedaan. Uit ervaring weten we dat een breed publiek betrekken bij dergelijke maatschappelijke kwesties uitdagend is, en een duurzaam traject vergt met inzet van diverse praktijken en contexten.

We maakten de radicale keuze om ‘de dialoog’ centraal te zetten in alle praktijken en activiteiten die we de voorbije drie jaar in Vlaanderen en Brussel ontwikkelden. Dialoog waar begrippen als ‘aandachtig luisteren’, ‘samen onderzoeken’ en ‘niet meteen oordelen’ belangrijk waren. Dialoog met ruimte voor nuance en andere perspectieven.

Heel wat activiteiten passeerden de revue. Met dank aan alle sociaal-cultureel en andere harde werkers van de Avansa’s, De Rode Antraciet, De Huizen, Moderator vzw … Straf werk!

Een greep uit enkele activiteiten

Met ‘Slam over de muren heen’ organiseerden we workshops Poetry Slam in de gevangenissen van Oudenaarde, Gent en Ruiselede waar gedetineerden en vrije burgers samen Poetry Slam maakten. Over dat traject maakten we de docufilm ‘overdemurenheen’.
We schreven brieven in de vorm van DIALOOGvliegers, en gooiden die over de muren van de gevangenis.
Het filmfestival Ciné Détiné bracht de moeilijke kwesties onder woorden via kortfilms.
Webinars over straf en herstel zorgden voor de nodige verdieping voor een breed publiek. Je kon ze live bekijken vanuit je luie zetel thuis of op kantoor.
Inspirerende sprekers en debatten, waarna het publiek met elkaar in dialoog ging, vonden plaats tijdens de talrijke activiteiten in de regio’s zoals een Parlé Détiné, Prison Talk of Rondom Prison.
De podcast ‘Iedereen Levenslang?’ met verhalen van ex-gedetineerden, slachtoffers … geeft stem aan diegene die veelal stemloos zijn.
De briefwisseling ‘Gevangen in woorden’ met een journalist, een slachtoffer, een gedetineerde, een psychologe, de grote baas van het gevangeniswezen … laat ons vanuit verschillende perspectieven even stilstaan bij het huidige model van straf, en hoe herstel mogelijk is.
DIALOOGgroepen lieten tijdens het voorjaar 2023 overal in Vlaanderen en Brussel gedetineerden en vrije burgers samen grondig van gedachten wisselen over straf en herstel.
De gedachten vanuit de DIALOOGgroepen vonden hun weg naar de theaterperformance ‘123 vragen’ waardoor zo de dialoog in de samenleving eventjes werd verdergezet.
…

De projectwebsite staat vol verhalen die via activiteiten naar boven kwamen.

De bekroning met een Herstelconferentie en een Magazine

Met de Herstelconferentie sloegen de partners van DIALOOG en Moderator vzw de handen in elkaar. Wat begon met een mooi gesprek tussen twee heren van stand (Jeroen Olyslaegers en Peter Vermeersch), werd een dag van stilstaan bij wat er zich in onze samenleving afspeelt. Stilstaan en luisteren naar verhalen van onrecht en crisis, maar evengoed van kracht en verbinding.

Een dag met veel warme mensen en blije gezichten. Mooie en hoopvolle verhalen, getuigenissen, ideeën, concepten, praktijken … werden gedeeld tijdens de vele workshops.

Een slotgesprek met Moussa Don Pandzou, Seydou De Vel, Tess Buhck … en vele anderen rondde de dag mooi en hoopvol af.

Het (gratis) Magazine van DIALOOG neemt de lezer mee doorheen de afgelopen jaren van het project DIALOOG: een glimp van de vele activiteiten en de bijhorende ontmoetingen, de verhalen die werden gecapteerd in de podcast ‘IedereenLevenslang?’ of de docufilm ‘overdemurenheen’, verhalen van on recht en crisis, maar even goed van kracht en verbinding, met ook vernieuwende ideeën, concepten, praktijken die de samenleving in de richting van Herstel duwen, …

Je kan het Magazine online lezen.
Een papieren versie krijg je (gratis) bij jouw lokale Avansa.
Wil je één of meerdere exemplaren thuis of op werk krijgen, stuur dan een mail naar dialoogherstel@gmail.com.

Hoop voor de toekomst

“Misschien past in dit geval enkel bescheidenheid. Hier moet niet per se gekozen worden tussen goed en slecht, of tussen beter en minder goed. Twee visies komen hier in botsing, allebei zijn ze menselijk, begrijpelijk en legitiem. Soms volstaat die vaststelling als ‘standpunt”, schreef Bart Eeckhout op 24 juni 2020 in De Morgen naar aanleiding van de getuigenis van Laurence Van Bree over Hans Van Themsche, de moordenaar van haar dochter Luna.

Met DIALOOG beoogden we de noodzakelijke brugjes te bouwen tussen mensen. Want wanneer burgers, elk vanuit hun unieke kijk op de wereld, zich verbinden rond gemeenschappelijke kwesties zoals hoe om te gaan met ‘straf en herstel’, versterkt dat hun capaciteit om verantwoordelijkheid op te nemen tegenover zichzelf en de anderen. Wanneer er een leefklimaat is waar ruimte is voor integraal en fundamenteel herstel, is herstel niet iets ongewoons, maar iets vanzelfsprekend.

We hopen dat we met DIALOOG enkele handvatten hebben aangereikt aan de samenleving om met deze maatschappelijke uitdagingen om te gaan. We gesloten werelden konden openen, we de kwestie van een samenleving gericht op herstel toch een beetje tot een expliciet publieke zaak konden maken.

Let’s Talk!

Laten we samen verhalen blijven vertellen en luisteren naar wat soms onhoorbaar is. Verwijs in dat vertellen en luisteren gerust naar de website van DIALOOG. En gebruik ook het Magazine: laat het slingeren op de salontafel, geef het door aan de buurvrouw, neem het mee naar de kapper (en laat het daar achter), geef het als verjaardagscadeau, stuur de digitale versie door naar jouw vrienden en familie …

Dit artikel werd geschreven door Kurt Declercq, sociaal-cultureel werker bij Avansa Mid- en Zuidwest. Daar neemt hij diverse thema’s en projecten op zoals Rondom Prison en (kans-)armoede. ‘Tot ergens onderweg’ luidt zijn motto, steeds curieus en op zoek naar verhalen en passies van mensen en evoluties in de samenleving. Muziek, theater,… en het zich sociaal engageren zijn belangrijke codewoorden.