Bouwen aan inclusieve gemeenschappen in Utrecht

Eind november 2023 organiseerde Avansa Oost-Brabant een participatiesafari naar Utrecht en Socius ging mee!

Jasper Stoorvogel, Projectleider Participatie en Initiatief bij de gemeente Utrecht, ontvangt ons in het stadskantoor. Hij straalt van enthousiasme wanneer hij het panoramische uitzicht beschrijft van het stadskantoor van waaruit we de klokkentoren van de Domkerk, het bollendak van het Stationsplein en het muziekgebouw TivoliVredenburg kunnen bewonderen.

Maar we komen niet naar Utrecht voor het uitzicht – hoe mooi dat ook is. Een stad wordt niet alleen gebouwd door stenen en straten, maar ook door de mensen die er wonen. Stoorvogel weet daar alles van. In een boeiende lezing schetst hij het participatiebeleid van de gemeente Utrecht. Utrecht heeft 10 wijken die bestaan uit 111 buurten, met in totaal 368.000 inwoners. Het actieprogramma Samen stad maken op de Utrechtse manier streeft ernaar dat “iedereen meedenkt, meedoet en invloed heeft op wat de gemeente doet”, meent Stoorvogel. Het doel is om samen met de bewoners de stad te maken, zodat iedereen zich betrokken voelt. Het actieprogramma wil alle soorten initiatieven van bewoners die bijdragen aan de stad, beter ondersteunen. En dat zijn er veel. Utrecht kent een lange traditie met allerlei vormen van participatie en een rijk scala aan initiatieven en initiatiefnemers.   

Om de kracht en inzet van burgerinitiatieven zoveel mogelijk te ontwikkelen en te benutten, heeft de gemeente Utrecht een aantal tools om participatie te bevorderen. Zo ondersteunt het Initiatievenfonds plannen van buurtbewoners die zich inzetten om de stad groener, leuker, mooier of socialer te maken. In 2022 kregen 967 initiatieven een bijdrage van de gemeente. Er zijn ook wijkplatforms die zorgen voor verbindingen tussen mensen en groepen in een wijk, en tussen de wijk en de gemeente. De gemeente heeft bewust geen strikte kaders opgelegd voor wat een wijkplatform moet zijn, maar geeft bewoners de vrijheid om dat naar eigen inzicht in te vullen, afgestemd op de lokale situatie en behoeften van bewoners. Maatwerk dus. Omdat alle wijken verschillend zijn, moeten wijkplatforms zelf kunnen bepalen hoe ze zichzelf organiseren. De wijkplatforms hebben een verbindende en faciliterende rol. De adviserende en belangenbehartigende rol van de voormalige wijkraden hebben de wijkplatforms niet. Utrechters kunnen de gemeente wel adviseren in het Burgerberaad, een groep van 142 gelote inwoners die in meerdere bijeenkomsten samenkomt om te praten over een onderwerp. Het eerste burgerberaad zal gaan over de jaarwisseling en of bijvoorbeeld een vuurwerkverbod daarbij kan helpen. Daarnaast is er het bewonersbod waarbij de gemeente afspraken maakt met andere organisaties om bepaalde gemeentelijke taken – zorgtaken, groenonderhoud, beheer van een buurthuizen, enzovoort – zelf uit te voeren. Ten slotte zijn er de buurtbudgetten, waarbij een budget beschikbaar komt dat door alle buurtbewoners gezamenlijk kan worden verdeeld. Zo maakte de gemeente € 50.000 vrij voor de plannen van bewoners in de Bloemen- en Predikantenbuurt in Noordwest. Buurtbewoners konden het buurtbudget verdelen over 10 plannen.

De Nieuwe Jutter

Na de theorie is het tijd voor de praktijk. We fietsen langs de Utrechtse grachten naar De Nieuwe Jutter, een buurthuis dóór en vóór de buurt. Een bijzonder buurthuis, want de bewoners uit de Rivierenwijk beheren dit ‘wijkhuis’ met elkaar. En dat blijkt goed te werken. We hebben er afgesproken met Berry Kluinhaar en Kees Fortuin, allebei actief betrokken bij het buurthuis. De diversiteit valt ons meteen op: een levendig samenspel van jong en oud, van verschillende culturen. Achter de bar staat een ex-gedetineerde. In beleidstermen wordt hij als ‘kwetsbaar’ bestempeld, maar in De Nieuwe Jutter heeft hij het gevoel gezien te worden en kan hij zich nuttig maken. “Kwetsbare buurtbewoners werken er met gemak en op een vanzelfsprekende manier met elkaar samen”, meent Berry.

Fortuin vertelt dat ze in 2008 het stokje hebben overgenomen van een welzijnsorganisatie, en dat het buurthuis officieel geopend werd door prinses Máxima. In de diverse ruimtes en zalen worden verschillende activiteiten gehouden zoals yoga en dansen, maar ook vergaderingen, lezingen en Arabische lessen. Binnenlopen voor een kop koffie en een praatje kan altijd, De Nieuwe Jutter is 7 dagen per week open. Er hangt een sfeer van collectief ondernemerschap, wat volgens Berry contrasteert met de consumerende houding toen de welzijnsorganisatie activiteiten organiseerde. Bewoners voelen zich de eigenaar en ervaren zo ook een bepaalde verantwoordelijkheid. Het gebouw is in het bezit van een woningcorporatie, de bewoners vormen een stichting, en die betaalt huurt aan de corporatie. De gemeente voorziet De Nieuwe Jutter van een jaarlijkse subsidie. Ze halen ook inkomsten uit de verhuur van de ruimtes en zalen, evenals van de baromzet.

Maar naast de positieve aspecten zijn er ook keerpunten. Fortuin en Kluinhaar maken zich zorgen over de financiering van het buurthuis, of ze voldoende gastvrij en inclusief zijn, of er wel genoeg vrijwilligers zijn … Inclusiviteit en betrokkenheid bevorderen met een burgerinitiatief is een taai proces, “maar het levert veel op”, besluit Kluinhaar.

Community is the answer

De Nieuwe Jutter werkt met Asset Based Community Development (ABCD), een aanpak die altijd begint bij datgene wat al aanwezig is in een community: de bronnen. Joop Hofman (trainer, auteur, begeleider bij verandertrajecten …) laat er geen twijfel over bestaan bij zijn introductie in ABCD: als je geen moeite doet om de hulpbronnen van een wijk te ontdekken, dan zal je er niet geraken. ABCD gaat over het ruimte geven aan en zichtbaar maken van de manier waarop bewoners al duizenden jaren gemeenschappen maken. In elke wijk hebben de bewoners talenten, dromen en andere assets om te bouwen aan een aangename wijk. Hofman ergert zich. “Over ABCD praat je niet, je doet het”, zegt hij. Zo ontdek je de kracht van de community, kom je tot oplossingen die je alleen niet kan bedenken en versterk je de gemeenschapskracht. “Whatever the problem is, community is the answer”, verklaart hij. Voor ABCD is het glas halfvol in plaats van halfleeg. Wijken en gemeenschappen maak je sterker door naar de al bestaande, maar nog onvoldoende aangeboorde krachtbronnen te kijken in een gemeenschap, en dat in plaats van het benoemen van de tekortkomingen, problemen en behoeften. Maar ABCD is geen kookboek. Als je een gerecht wil maken, dan heb je een recept en volg je de stappen die beschreven zijn. ABCD is complexer, verloopt niet planmatig en is afhankelijk van allerlei (onvoorspelbare) factoren. Dat maakt het anders dan overheidsbeleid: voor ABCD is het geen probleem dat community building ergens anders uitkomt dan waar het gestart is.

BuurtBuik

Na een drukke dag vol boeiende lezingen en gesprekken begint onze maag te protesteren. Gelukkig is er BuurtBuik. “We willen binnen 5 minuten serveren”, vertelt een vrijwilliger tijdens onze lezing over ABCD. BuurtBuik maakt elke woensdag een gezellige, gezonde en gratis maaltijd in De Nieuwe Jutter. Ze redden voedsel van verspilling door eten op te halen bij supermarkten, restaurants en groenteboeren. Ze brengen buurtbewoners samen, helpen elkaar een handje en redden voedsel van de vuilnisbak. Iedereen is welkom. BuurtBuik’s strijd tegen voedselverspilling versterkt zo ook de sociale cohesie van de buurt.

Soja- en oliefabriek

De volgende dag ontbijten we met Dorothe Lucassen, oprichter en spil van Het Wilde Westen, een culturele plek waar van alles sprankelt en leeft op het gebied van creativiteit vanuit maatschappelijke verbinding. Het doel van Het Wilde Westen is het wijkgericht ontwikkelen, initiëren en organiseren van activiteiten en faciliteiten op vlak van kunst en cultuur. Ze werken met ABCD, want Lucassen kijkt naar de kracht en potenties die bij de wijkbewoners aanwezig zijn. Vanuit ideeën en initiatieven van wijkbewoners, in samenwerking met organisaties in de wijk, maakt het wijkcultuurhuis kunst. De talenten van wijkbewoners worden omgezet in activiteiten voor alle leeftijden: muzieklessen, concerten, theatervoorstellingen en samenwerkingen met zorg- en welzijnsorganisaties uit de wijk. Cultuur en kunst komen er dus tot stand door en met de buurtbewoners.

Lucassen is er trots op dat de oude soja- en oliefabriek, die de buurtbewoners decennialang stank- en geluidsoverlast bezorgde, nu een inspirerende multifunctionele ruimte is geworden. Buurtbewoners ontmoeten elkaar tijdens de activiteiten die ze zelf initiëren. “Meer dan 100 mensen hebben de sleutel van het gebouw”, oppert Lucassen. Door de bewoners verantwoordelijkheid te geven, blijven ze betrokken. In het gebouw staat alles op wieltjes, waardoor het interieur voortdurend verandert. “Het Wilde Westen is een samenleving”, zegt ze.

Zuilen

Onze laatste stop is de wijk Zuilen, waar heel veel organisaties en groepen actief zijn. Ze organiseren evenementen, houden een buurthuis in zelfbeheer open, organiseren een kinderclub en nog veel meer. In 2013 zagen een paar actieve bewoners dat die groepen te weinig bekend waren bij Zuilenaren. De sociale infrastructuur ontbrak en zo ontstond Kracht van Zuilen. Het bewonersinitiatief streeft naar een wijk “waar iedereen opvalt en niemand uitvalt”, zegt voorzitter Esther Kersten. De naam slaat op het versterken van alle krachtbronnen die de wijk reeds heeft. Kristel Jeuring van het Landelijk Samenwerkingsverband voor Actieve bewoners (LSA) gelooft dat alles er al is in de wijk en dat je het alleen maar hoeft te verbinden. “Met hulp van ieders inzet, kwaliteiten, ervaringen en middelen kunnen we elk probleem oplossen”, vertelt ze. Daarom steunt Kracht van Zuilen initiatieven van buurtbewoners en verbinden ze die met elkaar. Met het Burennetwerk Zuilen matchen ze burenhulp en sociaal contact. Ook stellen ze ‘sociale-kaart-folders’ op, zodat buurtbewoners weten welke evenementen en activiteiten er in de wijk zijn. Bij de Kracht van Zuilen werken ze graag met ABCD, dat ze liever op z’n Zuilens “Alle Bronnen Communiceren en Delen” noemen. Zo is er het RepairCafé, waar oude spullen een tweede leven krijgen in plaats van ze weg te gooien. Bij aanvang realiseerden ze zich dat ze behoefte hadden aan handige mensen, gereedschap, PR, een gastvrije locatie … “Zoek naar mensen en hun kwaliteiten in de buurt”, zegt dan ABCD. Het bleek vanzelf te gaan: handige mensen werden gevonden, gereedschap ingezameld en de Kracht van Zuilen zorgde voor de publiciteit en een buurthuis. Zes jaar later is het RepairCafé nog steeds springlevend. 

Participatiesafari

Uit onze leerreis naar Utrecht komt uiteindelijk deze conclusie naar boven: de kracht van een gemeenschap ligt in het samenbrengen van individuele krachtbronnen en het bevorderen van participatie en betrokkenheid. De verhalen en bottom-up burgerinitiatieven die we tijdens de tweedaagse hebben bezocht, bieden inspiratie en nieuwe perspectieven voor het bouwen van veerkrachtige, inclusieve gemeenschappen. Een buurt waar je gezien wordt, waar je samen bergen kan verzetten, waar je samen opstaat tegen onrechtvaardigheid. Aan zo’n gemeenschapsgevoel werken, daarover ging deze participatiesafari.

Lucas Roefmans studeert een master ‘Politieke wetenschappen: democratie en leiderschap’ aan de VUB. In de periode november-december 2023 deed hij stage bij Socius, steunpunt voor sociaal-cultureel werk, en werkte hij mee aan de campagne Allemaal Politiek. Samen met Socius-stafmedewerker Nele Vanderhulst ging hij in november mee op participatiesafari naar Utrecht en schreef daarover een reisverslag.