De rechtszaak waarbij iedereen wint

Op 30 november 2023 verplichtte het Brusselse hof van beroep de Belgische staat, het Vlaamse Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met 55% terug te dringen. Een historische uitspraak die er komt na een jarenlange juridische strijd en de onvermoeibare inzet van de trekkers en burgers van de Klimaatzaak – Affaire Climat.

Een tijdje terug mocht Socius in gesprek gaan met een van hen: Nic Balthazar, over het hoe, wat en – vooral – het waarom van de Klimaatzaak. Het werd een fijn gesprek met een bevlogen activist die nu ook ‘juridisch’ aantoont hoe burgers samen de samenleving kunnen vormgeven. 

‘Helaas hebben we het gelijk aan onze kant.’ Zo klonk het aan het eind van ons gesprek, nadat Nic Balthazar even daarvoor al een mooie inkijk had gegeven in zijn drijfveren – zeg maar gerust – gedrevenheid om de klimaatopwarming een halt toe te roepen. Dat deed die eerder al via verschillende klimaatacties, tot ‘genoeg genoeg was’ en hij met een aantal medeactivisten naar de rechtbank trok. Dat aantal groeide ondertussen uit tot zo’n 70.000 medestanders. Burgers die via de Klimaatzaak hun stem laten horen, niet alleen voor hen maar voor ons allemaal. Want ‘de Klimaatzaak is een rechtszaak waarbij iedereen wint’.

Eind oktober vond de laatste zitting in beroep van de Klimaatzaak plaats. Het is nu wachten op een uitspraak die normaliter na eind november zal volgen. Daarmee komt voorlopig een einde aan een rechtszaak waarvan de start al een heel eind achter ons ligt. Neem ons eens even terug naar het prille begin. Wanneer en waarom hebben jullie besloten om de stap richting rechtbank te zetten?

Nic Balthazar: Dan moeten we bijna twaalf jaar terug in de tijd gaan. Ik had Sing for the climate gedaan, Dance for the climate, de vraag om een klimaatwet The big ask, documentaires gemaakt … en samen met Serge de Gheldere (voormalig ambassadeur van Al Gore en ecodesigner, red.) stelde ik me de vraag: ‘Wat moeten we nu nog in godsnaam uit onze hoed gaan toveren?’ We hebben toen besloten om een aantal klimaatactivisten samen te brengen, want zo mag ik ze ondertussen toch wel noemen: Koen Vanmechelen, Francesca Vanthielen, Ignace Schops, Jill Peeters, Stijn Meuris, Tom Lenaerts … Dat waren erg geanimeerde bijeenkomsten. We hebben veel gelachen, maar hadden ook een soort boosheid in ons die nog niet gebeterd is.

Op een van die eerste avonden kwam klimaatadvocaat Roger Cox spreken. Toen hadden we met z’n allen het idee dat hij wel eens de oplossing zou kunnen aanreiken. Op dat moment was het nog niet duidelijk dat de klimaatzaak in Nederland zo succesvol ging zijn, maar Roger kon zeer goed uitleggen wat voor een belangrijke rol het recht zou kunnen spelen. Daar waren we allemaal door geënthousiasmeerd. We hebben ook veel andere, wilde ideeën gehad. Die zijn er nog, maar we hebben ze opgeborgen in een kartonnen doos en besloten om ons te focussen op deze rechtszaak. En zo is de Klimaatzaak geboren.

Jullie bijeenkomsten groeiden al snel uit tot iets groters.

Balthazar: Het was voor ons snel duidelijk dat dit geen verhaal was van ‘11 BV’s’, zoals het maar al te vaak werd afgedaan. We wilden van bij de start een bredere burgerbeweging opstarten. Niets deed vermoeden dat we 68.000 mede-eisers zouden vinden. Dat is overweldigend. Dat is de grootste class-action suit ooit, zeker in België, maar ook een van de grootste wereldwijd. Dat geeft een enorme boost. Want dit is niet zomaar een Facebook-petitie ondertekenen. Je moest zaken afprinten, ondertekenen en terugsturen. Bovendien vinden toch heel wat mensen dat ze ergens een risico lopen wanneer ze als eisende partij mee in een rechtszaak stappen.

Nic Balthazar

We wonen in een landje waar men voor het klimaatbeleid, of het gebrek daaraan, steeds weer excuses vindt om de verantwoordelijk af te schuiven naar andere gewesten of niveaus.

Als je het verloop van de zaak bekijkt, valt het op dat er van bij de start best wel wat pogingen zijn ondernomen om jullie stokken in de wielen te steken: een procedure tot taalwijziging, een cassatieberoep … Dat zet niet alleen een rem op de zaak, maar moet ook behoorlijk frustrerend zijn. Anderzijds krijg je zo ook wel de bevestiging dat je met iets belangrijks bezig bent.

Balthazar: Die acties hebben mij alleszins niet verbaasd. We wonen in een landje waar men voor het klimaatbeleid, of het gebrek daaraan, steeds weer excuses vindt om de verantwoordelijk af te schuiven naar andere gewesten of niveaus. Daar hebben ze ons dan binnen dat juridische spel inderdaad zes jaar mee bezig gehouden. We hadden ook enkel het Vlaamse Gewest kunnen dagvaarden, waar het kalf meestal gebonden ligt, maar dan had men ons waarschijnlijk verweten dat we ons niet richtten op het federaal niveau waar het klimaatbeleid wordt uitgeklaard richting Europa. Dus hebben we de dure en moeilijke beslissing genomen om toch maar alle vier de Belgische overheden te dagvaarden. Dat heeft ervoor gezorgd dat onze tegenstanders ons geen stokken, maar hele balken, in de wielen konden steken.

Maar jullie inspanningen loonden. In juni 2021 volgde de uitspraak dat de Belgische overheden inderdaad hun verantwoordelijkheid niet opnamen, maar de rechtbank legde geen concrete reductiedoelstellingen op. De reden waarom jullie beroep aantekenden. Bekijk je die uitspraak nu als een overwinning, of zie je het eerder als een pyrrusoverwinning?

Balthazar: Ik ben te weinig jurist om te weten hoe courant zoiets gebeurt. Je dwingt iets af in de rechtszaak en toch gebeurt er niets. Toen het idee van een dwangsom op tafel lag, hadden we daar onze twijfels over. Wij zijn ook maar gewoon burgers die de staat dagvaarden.

Nic Balthazar

Een overheid die de beslissingen van zijn eigen rechtbank niet eerbiedigt, kan je alleen maar als een bananenrepubliek bestempelen.

Als er een dwangsom betaald moet worden, komt dat de facto neer op belastingen en dus op een kost voor onze medeburgers. Dat is niet zo sympathiek om doen. Toen we dat voorlegden aan een juridisch adviseur antwoordde die: ‘U moet weten dat men in landen zoals Nederland en Duitsland gevolg geeft aan soortgelijke uitspraken. Dat zijn rechtsstaten. Wij zijn een bananenrepubliek.’ Wij vonden dat toen grappig, maar het bleken wel profetische woorden. Want een overheid die de beslissingen van zijn eigen rechtbank niet eerbiedigt, kan je alleen maar als een bananenrepubliek bestempelen. Het is inderdaad ongelooflijk dat je in beroep moet gaan, ook al heb je gewonnen. Zaak is nu hoe we dat afdwingbaar gaan maken. Dat wordt een een juridisch spelletje dat waarschijnlijk onze petjes te boven zal gaan.

Is het in dat opzicht ook bang afwachten op wat er eind november finaal uit de bus kan komen?

Balthazar: In het migratiedossier is de regering ook door haar rechtbanken veroordeeld tot het betalen van dwangsommen. Staatssecretaris de Moor legt dat naast zich neer en zegt dan bij wijze van stunt: ‘Laat ze maar het meubilair van ons kabinet komen halen.’ Dus ja, voor ons is het misschien zelfs letterlijk bang afwachten. Wat onze raadsvrouwen en Roger Cox ons wel duidelijk hebben gemaakt is dat de rechter hier, in tegenstelling tot in veel andere dossiers, niet ‘a’ kan zeggen zonder ook ‘b’ te doen. Er zijn momenten waarop de rechter kan zeggen: ‘Hier is onrecht geschied. Dit moet rechtgezet worden. Hoe dat moet gebeuren, is niet aan mij om te zeggen.’ En daarbij is de scheiding der machten uiteraard belangrijk.

Nic Balthazar

De zorgplicht is geschonden. De staat heeft ons niet beschermd tegen de gigantische rampen die op ons afkwamen en -komen. Dan kan je niet zeggen: ‘Dat is spijtig en we zullen wel zien.’

Maar er zijn ook gevallen zoals hier. Stel, iemand zit al twintig jaar onterecht gevangen. Een nieuw proces toont aan dat de man of vrouw in kwestie het niet gedaan heeft. Dan kan de rechter daar maar één vonnis aan koppelen en dat is dat de man of vrouw vrijgelaten moet worden. De rechter kan niet zeggen: ‘Deze persoon is onrecht aangedaan en ik ga dat onrecht laten bestaan.’ Dat is wat er hier gebeurt. De inwoners van België is onrecht aangedaan. De zorgplicht is geschonden. De staat heeft ons niet beschermd tegen de gigantische rampen die op ons afkwamen en -komen. Dan kan je niet zeggen: ‘Dat is spijtig en we zullen wel zien.’ Dan moet er ook naar de remedie gekeken worden en die kennen we al decennia: de emissies moeten drastisch naar beneden.

Dus in dat geval moet de rechter beslissen dat de regering de emissies naar beneden moet brengen in lijn met wat alle wetenschappers zeggen en klimaatakkoorden aangeven. Hoe dat ze wil doen, is aan de uitvoerende macht. Of dat gebeurt via kernenergie, met zonnepanelen, windmolens of door in te zetten op energiebesparing – ook al hebben wij daar uiteraard ideeën over – daar kan de rechter zich inderdaad niet mee moeien, dat is aan de politiek, aan de uitvoerende macht. Maar die emissies moeten naar beneden. Vandaar die 61% reductie die we afgedwongen willen zien tegen 2030. Dat klinkt en is drastisch, maar het is het enige pad om de boel nog te redden. Mensen vergeten vaak dat we met z’n allen in Parijs hebben beslist om tegen die tijd op nul uitstoot te zitten. Dan moet je zo snel en daadkrachtig mogelijk beginnen. In de plaats van nog eens twintig jaar te talmen. Want dan is het onherroepelijk te laat voor de mensheid.

Is de juridische weg voor jullie helemaal bewandeld, als er een uitspraak volgt die de overheid naast zich neerlegt? Is het dan terug naar de kartonnen doos met andere ideeën?

Balthazar: In die kartonnen doos zitten nog heel wat andere ideeën. Vele daarvan zijn ondertussen ook al uitgeprobeerd door andere mensen. Dat is vandaag een interessante discussie. Is het geoorloofd om je vast te plakken aan een kunstwerk of aan het asfalt waar de Ronde Van Vlaanderen passeert? Is het een goed idee om een pijplijn vreedzaam te saboteren? Moeten we vooral inzetten op betogingen? Of zetten we beter in op de politiek? … Maar naarmate de toestand dwingender wordt, zullen we geen keuze meer hebben. Dan zullen we alle hulpmiddelen moeten inzetten. Als er een hevige bosbrand woedt dan ga je er tegen aan met alle middelen die je kan vinden.

Het is alleszins interessant om zien dat dit niet één klimaatzaak is. We zitten in een golf die alsmaar aanzwelt. Kijk naar de Zwitserse KlimaSeniorinnen die zich tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens hebben gewend en wiens zaak ontvankelijk is verklaard, net zoals die van Portugese jongeren. Dus het kan perfect dat er vanuit Europa via juridische weg nog andere doorbraken volgen.

Burgers trekken steeds vaker naar de rechtbank om de overheid op haar verantwoordelijkheid te wijzen. Hoe kijk je zelf naar die juridisering?

Balthazar: Uiteraard is dat eigenlijk op zichzelf een kwalijke zaak. Dit is een laatste redmiddel, wanneer de politiek totaal blijft falen. We hebben dit van bij het begin ook een rechtszaak uit liefde genoemd. We willen politici in onderhandelingen waar veel krachten spelen, ook extra munitie geven. Federaal minister van Klimaat Khattabi was een mede-eister die we nu dagvaarden. Maar deze zaak biedt haar ook de kans om haar klimaatagenda in het kernkabinet nog beter te verdedigen.

Nic Balthazar

Natuurlijk voeren we die rechtszaak niet alleen voor onze kinderen en hun kinderen, maar voor àlle toekomstige generaties.

Aan het begin van het gesprek haalde je aan dat de Klimaatzaak 70.000 medestanders vertegenwoordigt. Maar jullie geven ook stem aan toekomstige generaties en op een gegeven moment sloot Aardewerk zich in naam van een 80-tal beschermde bomen aan bij de zaak. En plots was er in België sprake over rechtspersoonlijkheid voor de natuur.

Balthazar: Mijn broer die jurist is, zei me altijd dat recht en rechtvaardigheid twee verschillende dingen zijn. Ik kan alleen maar als burger met ontzetting vaststellen dat de advocaten van de tegenpartij inbrachten dat toekomstige generaties geen rechtspersoonlijkheid hebben. Je mag op die manier dan misschien wel juridisch proberen een gaatje in de aanklacht te slaan, maar hoe praat je ’s avonds tegen jezelf in de spiegel? Want natuurlijk voeren we die rechtszaak niet alleen voor onze kinderen en hun kinderen, maar voor àlle toekomstige generaties. Er zijn mensen die – terecht – zeggen: ‘Je moet de democratie haar rol laten spelen.’ Maar hoe doe je dat als toekomstige generaties niet kunnen stemmen, en de huidige generaties door de kracht van het geld in het karrenspoor van de fossiele industrie worden gehouden?

En zo heeft ook de natuur geen stem. Maar het is een interessante ontwikkeling om te zien hoe in meerdere landen rechten worden gegeven aan bijvoorbeeld rivieren. Dat klinkt misschien wat vreemd, maar een fabriek is ook maar een ding van ijzer en staal en die wordt ook vertegenwoordigd door mensen. Het idee om de natuur rechten toe te kennen, werkt identiek. Als een bedrijf de rechten schendt van een rivier door ze te vervuilen; waarom mag die rivier haar rechten dan niet laten gelden, en zich door juridische beschermers laten vertegenwoordigen? Zeker als je weet dat die rivier nog van belang zal zijn voor toekomstige generaties. We mogen niet vergeten dat we het leven van de natuur krijgen en niet omgekeerd.

Nic Balthazar

Pessimisme ontdoet je van dadendrang. Je moet geen optimist of pessimist zijn, maar activist en idealist.

Je zet je al jaren op verschillende manieren in voor deze zaak. Maak je af en toe voor jezelf de balans op? Hoe kijk je de toekomst tegemoet?

Balthazar: Het is misschien een lugubere vergelijking, maar als je een kind hebt dat zwaar ziek is, stel je jezelf niet de vraag of je optimistisch of pessimistisch bent. Dan blijf je doorgaan. Ik doe dit niet alleen voor mijzelf, maar ook voor mijn kinderen die bedreigd worden door een gigantisch gevaar. Een gevaar dat we bovendien kunnen oplossen. Voor heel wat zaken die misgaan op deze planeet zie ik de oplossing soms echt niet. Wat betreft de klimaatontwrichting wel. En er komt elk dag meer goed nieuws uit klimaatland. De technologische revolutie binnen hernieuwbare energie is zo spectaculair dat ze zelfs de grootste optimisten verrast. Je kan maatschappelijk mensen al op veel manieren op de goede weg zetten, want iedereen heeft zo veel levenskwaliteit en gezondheid en stabiliteit te winnen. Auto’s delen bijvoorbeeld is een mentale shift van jewelste, maar het heeft enkel gigantische voordelen op alle vlakken, vooral ook voor de zwaksten. Zo zijn er al heel wat systemen die hun deugdelijkheid ondertussen hebben bewezen.

Pessimisme ontdoet je van dadendrang. Je moet geen optimist of pessimist zijn, maar activist en idealist. Marianne Thieme van de Nederlandse Partij voor de Dieren heeft het ooit verwoord als: ‘Vandaag is idealisme het enige realisme.’ We gaan inderdaad opnieuw naar een gigantische omwenteling die we ook hebben gezien bij de afschaffing van de slavernij, het opheffen van apartheid, het neerhalen van de Berlijnse Muur, de komst van het algemeen enkelvoudig stemrecht … Allemaal zaken die totaal onmogelijk leken, maar waar een koppig idealisme voor het verschil zorgde. En het is eigenlijk ook heel eenvoudig. We moeten alleen maar aan iedereen uitleggen dat het terugdringen van de klimaatopwarming in het belang van iedereen is. Behalve dan van de absurd rijke fossiele bedrijven die al decennia – willens en wetens – onze aarde aan het kapot maken zijn. Maar hoe machtig en rijk de tegenpartij ook mag zijn, wij zijn met meer.

Dit artikel verscheen eerder in het Socius-magazine 2O23 ‘Alles politiek’, dat je hier kan downloaden.